16.11.2022.

“Između redova” istorijskih lekcija za maturante u Srbiji

Među gotovo 400 stranica jednog od udžbenika istorije za maturante gimnazija u Srbiji, može se pročitati da su Crna Gora i bh. entitet Republika Srpska “srpske države”.

Ne može se pročitati da su srpske snage u Srebrenici 1995. počinile genocid, a ostali zločini srpskih snaga u ratovima na prostoru bivše Jugoslavije gotovo se i ne pominju.

“Problematični iskazi, selektivni prikaz činjenica, fokus koji odgovara srpskom nacionalizmu”, tako delove udžbenika opisuje istoričarka sa Univerziteta u Beču Jelena Đureinović.

Ona je sa Radijom Slobodna Evropa (RSE) analizirala sadržaj lekcija u knjizi izdavača Novi Logos o raspadu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) i novim državama koje su nastale.

Ovaj udžbenik je samo jedan od nekoliko u upotrebi u završnim razredima srednjih škola.

RSE je analizirao deset tvrdnji u lekcijama za maturante gimnazije.

“Srpske države”

Pored Republike Srbije, srpske države [one u kojima živi veliki procenat srpskog stanovništva i gde se govori srpski jezik] jesu Republika Srpska [kao ustavni deo Bosne i Hercegovine] i Crna Gora

Crna Gora i Bosna i Hercegovina (BiH) su međunarodno priznate države. U njihovim ustavima su definisane kao nezavisne i suverene, a ne kao “srpske”.

Obe ove države bile su deo Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije.

Bosna i Hercegovina je proglasila nezavisnost nakon referenduma, održanog 1. marta 1992. godine. Rat u BiH počeo je po proglašenju nezavisnosti i međunarodnom priznanju.

U maju 1992. godine, BiH je primljena u Ujedinjene nacije.

Bosna i Hercegovina, sa entitetima Republika Srpska i Federacija Bosne i Hercegovine, Ustav je dobila nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine, kojim je okončan rat.

Crna Gora je nezavisnost od državne zajednice sa Srbijom proglasila 2006. godine na referendumu.

Da deo lekcije u udžbeniku “predstavlja stav autora, a ne tvrdnje koje su naučno utemeljene”, ukazuje istoričarka Jelena Đureinović sa Univerziteta u Beču.

“Već kada pogledamo naslov poglavlja ‘srpske države’, vidimo da to sve nikakve veze nema sa istorijskom naukom“, dodaje ona.

Izdavači, sa druge strane, u odgovoru za RSE navode da je korišćenje pojma “srpske zemlje” propisano kroz plan i program – od “najranijeg doba srednjeg veka za oblasti srednjovekovne Zete, Travunije, Raške, Zahumlja, Bosne i Paganije, što bi delimično odgovaralo oblastima današnje Crne Gore, Srbije i BiH”.

“Takva terminologija se koristi u srpskoj istoriografiji već više od jednog i po veka”, navodi Novi Logos.

‘Srpsko jedinstvo’ kao nastavna aktivnost u školama Republike Srpske

Gimnazijalac Rastko iz Banjaluke, na zapadu Bosne i Hercegovine, sudjelovat će u programu obilježavanja Dana srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave, koji pripremaju osnovne i srednje škole u bh. enitetu Republika Srpska. Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave ove godine se prvi put obilježava i u školama Republike Srpske i to nizom nastavnih aktivnosti, od 7.

“Ugroženost Srba u Crnoj Gori“

Srbi u Crnoj Gori našli su se u posebno teškoj situaciji nakon osamostaljivanja te republike 2006. godine…Pod vlašću Mila Đukanovića, Srbi u Crnoj Gori otpuštani su iz državne službe i uklanjani sa svih državnih položaja. Vlasti su u Podgorici na sve načine nastojale da umanje broj Srba koji žive u Crnoj Gori.

Zbog ovih navoda, pored ostalog, nevladino udruženje “21. maj” iz Crne Gore 13. oktobra zatražilo je da udžbenik bude povučen iz upotrebe.

Ocenili su da je “neprihvatljivo da se udžbenička literatura zasniva na lažima i nacionalističkim konstrukcijama”, a navode su ocenili “neprimerenim i neutemeljenim”.

Izdavač je za RSE odgovorio da je “kritika (udžbenika) verovatno nastala kao plod unutrašnjih političkih dešavanja i međustranačkih trvenja u Crnoj Gori, te da iza takve inicijative nije stajala niti Republika Crna Gora, niti Nacionalni savet crnogorske etničke manjine u Srbiji”.

Međutim, prema navodima podgoričkih medija koje RSE nije mogao da potvrdi, Crna Gora jeste reagovala – Ministarstvo vanjskih poslova Crne Gore uputilo je protestnu notu Srbiji i zatražilo brisanje spornih delova teksta.

Da su opisi položaja Srba u Crnoj Gori “neutemeljeni navodi autora” i da se ne baziraju na analizi novije naučne literature koja prati period nakon raspada Jugoslavije, stav je istoričarke Jelene Đureinović.

“To nije samo promovisanje narativa da Srbi mogu biti samo heroji branioci ili žrtve, već i legitimiše srpsku politiku mešanja u Crnoj Gori”, zaključuje ona.

Trobojka, simbol podjele u Crnoj Gori

Politička kriza u Crnoj Gori, odnosno sukob Srpske pravoslavne crkve i države zbog novog zakona o slobodi vjeroispovijesti, rezultira sve oštrijom identitetskom polarizacijom između Crnogoraca i Srba. Dvije strane spore se mnoštva istorijskih i političkih pitanja, a u prvi plan izašla je trobojka. Originalno objavljeno na – https://www.slobodnaevropa.org/a/trobojka-simbol-podjele-u-crnoj-gori/30431002.html

Rat u Hrvatskoj i opsada Vukovara – ko su žrtve?

Građanski rat se razbuktao na prostoru Hrvatske i odneo velike žrtve među srpskim civilima.

Ratni zločini nad hrvatskim civilima tokom rata 1991-1995. godine na prostoru Hrvatske ne pominju se eksplicitno u udžbeniku.

“Kada se govori o zločinima koji nisu bili nad srpskim stanovništvom, koristi se pasiv i mi samo vidimo da su počinjeni zločini – ali ne znamo ni nad kim, ni ko ih je počinio. U ovim slučajevima će učenici lako pretpostaviti da su žrtve Srbi, zbog narativa o stradanju i patnji srpskog naroda koji se provlači kroz celu lekciju”, zaključila je istoričarka Jelena Đureinović.

Primera radi, opsada Vukovara se ovako opisuje:

Vođena je bitka za Vukovar, grad na Dunavu u kome je živeo približno isti broj Hrvata i Srba, gde je za gradonačelnika izabran Srbin. Hrvatska je poslala veliki broj neregularnih vojnih jedinica u Vukovar, kako bi sprovela nove zakone koji su usvojeni u Zagrebu. U borbama za grad poginulo je nekoliko hiljada ljudi, među kojima i jedan general JNA. Tokom borbi počinjeni su i ratni zločini nad civilnim stanovništvom.

Vukovar je 1991, od avgusta do novembra, 87 dana bio pod opsadom Jugoslovenske narodne armije (JNA) i paravojnih srpskih formacija.

Po podacima vukovarske bolnice, tokom tromesečne opsade poginule su 1.624 osobe, a ranjeno više od 2.500. Oko 5.000 ljudi odvedeno je u logore u Srbiji, a iz grada je proterano oko 22.000 Hrvata i ostalih nesrba.

Iz vukovarske ratne bolnice JNA je izvela ranjenike, među kojima su bili i civili. Ubijeni su na poljoprivrednom dobru Ovčara u noći, 20. na 21. novembar 1991.

Iz masovne grobnice na Ovčari ekshumirano je 200 osoba, a još se traga za posmrtnim ostacima njih oko 70.

Bivši načelnik za bezbednost gardijske brigade JNA Veselin Šljivančanin osuđen je pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju u Hagu na 10 godina zatvora zbog pomaganja i podržavanja mučenja zarobljenika na Ovčari.

Istoričarka Jelena Đureinović smatra da lekcije o devedesetim “u potpunosti odražavaju službenu politiku sećanja i odnos vlasti prema ratovima”.

Takav narativ, ističe ona, zajednički je za sve istorijske udžbenike u Srbiji otkad je građanski rat u SFRJ uveden u plan i program.

“Insistirali su na poziciji srpskog naroda kao žrtve, izbegavali da govore o zločinima srpskih oružanih, policijskih i paravojnih snaga i odgovornosti državnih struktura za zločine“, dodaje istoričarka.

Sa druge strane, da je udžbenik pisan “isključivo za đake u Republici Srbiji”, poruka je izdavača Novi Logos.

“Autorskom timu su dobro poznati udžbenici u drugim bivšim jugoslovenskim republikama u kojima ima mnogo toga spornog sa stanovišta srpske istoriografije, ali nije na nama da na to upućujemo”, navodi se u odgovoru autora za RSE.

Dodaju da su u udžbeniku “dati i neki od primera strahota i patnji na svim zaraćenim stranama, sa posebnim osvrtom na Srbe i oblasti koje su Srbi naseljavali do pogroma”.

Vukovar: Trideset godina traganja za sinom

Pavo Živković iz Vukovara i trideset godina od početka rata u Hrvatskoj traga za sinom. Goran je imao 22 godine kada su ga u novembru 1991. godine pripadnici tadašnje Jugoslovenske narodne armije izveli iz vukovarske bolnice, nakon čega mu se gubi svaki trag. Originalno objavljeno na – https://www.slobodnaevropa.org/a/vukovar-trideset-godina-traganja-za-sinom/31313247.html

Opsada Sarajeva

“Sarajevo se nalazilo pod delimičnom blokadom srpskih snaga, a mnogi Srbi ostali su zatočeni u gradu, pošto im muslimanske vojne snage nisu dozvolile da ga napuste. Borbe su se stalno vodile oko grada, a u samom gradu počinjeni su ratni zločini nad Srbima, što je potvrdila 2021. godine nezavisna međunarodna komisija”.

Sarajevo je pod opsadom držala Vojska Republike Srpske (VRS).

Opsada je počela 5. aprila 1992. godine, a završila se 29. februara 1996. godine.

U tom periodu na grad je sa okolnih brda ispaljeno stotine hiljada granata, a poginulo je više od 11.500 osoba. Tokom opsade Sarajeva poginulo je oko 1.600 dece.

Tri komandanta – Stanislav Galić, Dragomir Milošević i Momčilo Perišić, osuđeni su na zatvorske kazne zbog opsade pred Haškim tribunalom.

Opsada Sarajeva je jedna od tačaka presude protiv Radovana Karadžić a, bivšeg predsednika Republike Srpske (RS) i Ratka Mladića , bivšeg komandanta VRS-a. Obojica su u Hagu osuđeni na doživotne kazne zatvora za ratne zločine i genocid u BiH.

“Deo o opsadi Sarajeva je verovatno najuvredljiviji primer izvrtanja činjenica i pomeranja prizme posmatranja nekog događaja i zločina – sa srpskih počinilaca i njihovih žrtava na srpske žrtve”, navela je istoričarka sa Univerziteta u Beču Jelena Đureinović.

Državni Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja je na kritiku dela istoričara o lekcijama o raspadu SFRJ i utisku da su u udžbeniku “samo Srbi žrtve” poručio:

“Uveravamo Vas da ste vrlo lako mogli da dođete i do velikog broja istoričara koji bi takođe bili nezadovoljni sadržajem udžbenika, ali bi izneli stav da u njemu na srpsko stradanje nije dovoljno ukazano”.

Zavod smatra da “srpski udžbenici ne predstavljaju najveću prepreku u procesu pomirenja na bivšem jugoslovenskom prostoru, uzimajući u obzir neke druge obrazovne sisteme, gde udžbenička literatura često ima odlike propagandnog štiva”.

Nisu pojasnili na koje obrazovne sisteme se misli.

‘Sada bi mu bilo 45 godina’: Roditelji djeteta ubijenog u Sarajevu

Amela Efendića je 18. avgusta 1992. ubio geler granate ispaljene s položaja Vojske Republike Srpske dok je u sarajevskom naselju Dobrinja vozio bicikl s bratom i tri prijatelja.Tri decenije nakon početka opsade Sarajeva i Amelove pogibije, roditelji strahuju za budućnost preživjelog sina i unučadi.

Genocid u Srebrenici

(…) Srpske jedinice su prilikom zauzimanja Srebrenice 1995. godine počinile teške ratne zločine nad muslimanskim borcima i muškarcima koji su se probijali iz grada. Jedan broj njih je zarobljen i streljan, dok su drugi poginuli u borbama. I dalje istoričari nisu saglasni koji je broj ubijenih i poginulih.

Istoričarka Jelena Đureinović ukazuje da je ovo jedini ratni zločin srpskih snaga koji se opširnije pominje u udžbeniku.

“Ali više od pola tog teksta posvećeno je zločinima nad Srbima (oko Srebrenice pre 1995. godine), da bi se genocid u Srebrenici tek spomenuo kao ‘teški ratni zločini'”, istakla je.

Vlasti u Srbiji negiraju da je u Srebrenici počinjen genocid, iako je on dokazan u presudama Međunarodnog suda za bivšu Jugoslaviju .

Snage Vojske Republike Srpske (VRS) su u Srebrenici i okolini ubile su 8.372 muškaraca i dečaka nesrpske nacionalnosti. Iz tadašnje zaštićene zone Ujedinjenih nacija, proterano je više od 25.000 žena, dece i starih.

Za genocid i zločine u Srebrenici do sada je osuđeno više od 50 osoba, na više od 700 godina zatvora. Zločini su okarakterisani kao genocid pred Haškim sudom, ali i sudovima Bosne i Hercegovine – i to kao jedini na prostoru bivše Jugoslavije u ratovima devedesetih.

Radovan Karadžić, prvi predsednik bh. entiteta Republika Srpska, pravosnažno je osuđen u Hagu na doživotni zatvor – pored ostalog, i zbog genocida u Srebrenici.

Zbog genocida, na doživotnu kaznu na istom sudu je osuđen i glavni komandant VRS-a, Ratko Mladić.

U Memorijalnom centru u Potočarima do sada su ukopane 6.652 žrtve, dok je po željama porodica ubijenih, na drugim lokacijama ukopano 237 osoba.

Još se traga za više od 1.000 nestalih.

Srebrenica: Genocid u tri čina

Sudbina Ramizine porodice pokazuje razmjere udruženog zločinačkog poduhvata na prostoru Srebrenice, organizovanost i napore da se tragovi zločina sakriju i značaj dokumenata i svjedočenja pohranjenih u Haškom tribunalu. Originalno objavljeno na – https://www.slobodnaevropa.org/a/srebrenica-genocid-u-tri-cina-ramiza-gurdic/30716614.html

Rat na Kosovu

Na samom kraju XX veka (1999) kriza na Kosovu i Metohiji dovela je do NATO agresije i bombardovanja Savezne Republike Jugoslavije. Agresija NATO pakta okončana je dolaskom NATO trupa na Kosovo i Metohiju, koji je bio praćen brojnim zločinima nad srpskim civilima. Srpska vojska i veliki broj pripadnika srpskog naroda tada su napustili Kosovo i Metohiju. Nasilje nad srpskim stanovništvom se nastavilo.

“Nigde u udžbeniku nema predistorije sukoba, niti se spominju mnogobrojni ratni zločini jedinica Vojske Jugoslavije (nad albanskim civilima), za koje postoje optužnice i presude Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju”, ocenjuje istoričarka Jelena Đureinović.

U martu 1999. godine, NATO snage su otpočele bombardovanje Savezne Republike Jugoslavije zbog egzodusa i zločina srpskih vojnih i policijskih snaga nad albanskim stanovništvom na Kosovu.

U ratu na Kosovu ubijeno je ili nestalo više od 13 hiljada ljudi.

Masakr u Račku

Srpske snage su se početkom 1999. godine sukobile sa OVK i oslobodile kosovsko selo Račak od albanskih terorista. Vilijam Voker, šef posmatračke misije OEBS koja se tokom sukoba nalazila u Račku optužio je sprske snage za ratni zločin nad albanskim civilima kojih nije ni bilo u selu.

Srpske policijske i vojne snage na Kosovu ubile su 15. januara 1999. godine u Račku 45 albanskih civila, među kojima je bilo žena i dece.

Prema zaključku suda u Hagu, većini ubijenih je pucano u glavu, po svemu sudeći iz neposredne blizine.

I različiti izveštaji OEBS-a i nevladine organizacije Human Rights Watch (HRW) događaje u Račku karakterišu kao masakr srpskih snaga nad albanskim civilima.

Ovaj masakr je predstavljao ključni trenutak za odluku NATO snaga da pokrenu vazdušnu intervenciju na tadašnju Saveznu Republiku Jugoslaviju (SRJ) zbog rata i kršenja ljudskih prava na Kosovu.

Vlasti u Srbiji, na čelu sa predsednikom Aleksandrom Vučićem nazivaju Račak “fabrikovanim zločinom”.

Svetski sukobi – Kako je predstavljena aneksija Krima?

Postoji veliki broj takozvanih “zamrznutih konflikta” na prostoru bivšeg Sovjetskog Saveza. Među njima, najozbiljnija je bila kriza u Ukrajini izazvana političkim potresima 2014. godine koji su doveli do unutrašnjih oružanih sukoba, kao i do pripajanja teritorije Krima Rusiji.

U udžbeniku nije rečeno da je ruska aneksija Krima 2014. godine bila protivpravna, prema stavu većine država članica Ujedinjenih nacija (UN).

Referendum na Krimu, održan 16. marta 2014. godine, odbačen je iste godine kao nezakonit – glasovima 100 država članica Generalne skupštine UN-a. Među njima je bila i Srbija.

Generalna skupština UN-a je 2016. godine rezolucijom osudila i kršenja ljudskih prava na Krimu, “privremeno okupiranom” od strane Rusije.

Šta (ne) piše u biografiji Si Đinpinga?

Osam rečenica u udžbeniku posvećeno je biografiji predsednika Kine Si Đinpinga.

Opisan je njegov put kroz Komunističku partiju do funkcije predsednika Kine, a pomenuto je i da je Si pokrenuo “velike međunarodne inicijative koje predstavljaju strategiju razvoja Kine sa inostranstvom – poput programa Pojas i put”.

Ono što nije pomenuto je drugi aspekt decenijske vladavine Si Đinpinga – optužbe za rast autoritarnog režima u Kini i gušenje pobuna.

Da je kineska vlada počinila “ozbiljno kršenje ljudskih prava” Ujgura i pripadnika drugih muslimanskih manjina u pokrajini Sinđijang, stav je i Visokog komesarijata UN za ljudska prava.

Konstataciju RSE da u biografiji Si Đinpinga nedostaju optužbe za autoritarizam, autori su nazvali “neprimerenom”.

Dodaju da je to “subjektivna ocena samo jednog uskog kruga pojedinih zapadnih liberalnih teoretičara”.

“Pozivamo da detaljniji sud o njemu donese istorija u vremenu koje će doći. Autori su smatrali da je mnogo važnije predstaviti đacima nešto o istoriji zemalja van evropskog i američkog kontinenta koje se ne uklapaju u uobičajene zapadnjačke razvojne modele”, stoji u odgovoru autora za RSE.

Vlast u Srbiji, na čelu sa Srpskom naprednom strankom, razvija bliske odnose sa Kinom i predsednikom Si Đinpingom. Zbog toga je kritikovana u izveštajima Evropske unije.

Šta su posledice migrantske krize?

Ratovi i nemiri (na Bliskom Istoku) imali su direktne posledice i po Evropu u vidu velikog talasa migracija 2015. godine i kasnije, kao i širenja islamskog radikalizma i terorizma i među potomcima muslimanskih migranata koji već nekoliko generacija žive u pojedinim evropskim zemljama.

Udžbenik ne navodi da je izbeglički talas u Evropi doveo do porasta islamofobije, čiji su nosioci desničarske partije i organizacije.

To je pokazuje i godišnji Evropski izveštaj o islamofobiji , u kojem su stručnjaci istraživali antimuslimanski rasizam u izjavama političara, kao i zakone i politike koji ograničavaju osnovna prava evropskih muslimanskih građana.

Na pitanje RSE, šta su istorijski izvori za ocenu iz udžbenika i mogu li se na ovaj način generalizovati posledice ratova na Bliskom istoku, jer se to može protumačiti kao diskriminacija islamske populacije, izdavač je odgovorio:

Želja autora je bila da biranim rečima đacima u Srbiji predstave fenomene migrantske krize, pojave radikalnog Islama i terorizma, koristeći dostupnu građu, pretežno strane provenijencije.

Dodaju da je “tekst zasnovan na utvrđenim činjenicama i ne postoji nikakav element diskriminacije”.

U odgovoru nisu, međutim, detaljnije pobrojani izvori koje je autor koristio.

Kako država i izdavač odgovaraju na kritike udžbenika?

Institucija države Srbije je na kritike udžbenika odgovorila da je on odobren u skladu sa zakonom. To je za RSE potvrdio Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja – institucija koja je dala stručnu ocenu udžbenika.

Pojašnjavaju da udžbenik izdavača Novi Logos prati nastavni program i da je “zasnovan na prihvaćenim naučnim teorijama, činjenicama, zaključcima, tumačenjima, aktuelnim podacima i savremenim dostignućima”.

Ministarstvo prosvete, koje je imalo konačnu reč u odobravanju udžbenika, nije odgovorilo na upit RSE.

Da se udžbenik “ne piše prema slobodnom nahođenju autora, već isključivo u skladu sa planom i programom nastave, primereno uzrastu đaka”, reakcija je izdavačke kuće Novi Logos.

“Autori su nastojali da na objektivan i nepristrasan način prikažu događaje ili ličnosti koje su propisane planom i programom”, poručili su u odgovoru za RSE iz Novog Logosa, pojašnjavajući sadržaj lekcija iz skorije prošlosti.

Dodaju da su koristili izvore koji su “najproverljiviji i predstavljaju najnovije domete srpske istoriografije u domenu nacionalne istorije, kao i evropske i svetske domete u domenu opšte istorije”.

Šta kažu učenici?

“SFRJ je vodila prilično antisrpsku politiku u mnogim momentima. To je bilo pogrešno po srpski narod, pogubno za nas”, tako devetnaestogodišnja Milica iz Beograda objašnjava šta je učila o raspadu Jugoslavije na časovima istorije.

Milica je prošle godine završila gimnaziju.

Iako se u udžbenicima nalaze lekcije o raspadu SFRJ, Ilija Šiljegović, koji je prošle godine završio srednju školu, kaže da o tome nisu učili.

Poslednja lekcija koju smo imali je Drugi svetski rat i njegove posledice. Teme Kosovo i raspad SFRJ, to nismo obrađivali uopšte. Ilija Šiljegović, Beograd

O ratu na prostoru SFRJ u školi nije učio ni Marko Ogrenjac iz Beograda koji je, takođe, tek završio srednju školu.

Zbog korone smo dosta kasnili sa predavanjima. Profesorka nam je rekla da pokušamo mi sami da istražimo”, dodao je. Marko Ogrenjac, Beograd

Kako se odobravaju udžbenici?

Postupak odobravanja udžbenika regulisan je Zakonom o udžbenicima.

On uređuje “pripremanje, odobravanje, izbor, izdavanje, povlačenje i praćenje udžbenika” i drugih nastavnih sredstava.

Prvo se donosi nastavni plan za određeni predmet. Donosi ga država, a ne izdavači.

Novi planovi i programi nastave za gimnaziju primenjuju se od školske 2018/2019. godine

Izdavači pišu udžbenike po usvojenom planu i šalju ih Zavodu za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, koji daje stručnu ocenu udžbenika.

Ako udžbenik ispuni sve kriterijume, postupak se završava rešenjem Ministarstva da se udžbenik stavlja u upotrebu.

Nakon toga, škole iz kataloga ministarstva biraju koje će udžbenike koristiti.

U Srbiji je tržište udžbenika za privatne izdavače otvoreno 2010. godine.

Objavljeno: 9. novembra 2022.