Povodom odluke Ustavnog suda Srbije da odbije žalbu članova porodica ubijenih žrtava

Analiza slučaja: Republika Srbija oslobođena svake odgovornosti za zločin nad meštanima Sjeverina

 Ustavni sud Srbije odbio je ustavnu žalbu članova porodica šesnaestoro državljana Srbije bošnjačke nacionalnosti iz sela Sjeverin kod Priboja, otetih i ubijenih 22. oktobra 1992. godine od strane pripadnika jedinice bosanskih Srba „Osvetnici”. Ovom odlukom država Srbija je stavila tačku na njihove zahteve da im se isplati odšteta i time podvukla svoje odbijanje da prizna odgovornost za ovaj zločin. Fond za humanitarno pravo (FHP), koji je porodice žrtava iz Sjeverina zastupao u dosadašnjem sudskom postupku, obratiće se u njihovo ime Evropskom sudu za ljudska prava u Strazburu.

Ratni zločin nad državljanima Srbije

Mehmed Šebo, Medredin Hodžić, Zafer Hadžić, Medo Hodžić, Ramiz Begović, Derviš Softić, Mithad Softić, Mujo Alihodžić, Alija Mandal, Sead Pecikoza, Mustafa Bajramović, Hajrudin Sajtarević, Esad Džihić, Idriz Gibović, Ramahudin Ćatović i Mevlida Koldžić (rođ. Hodžić) putovali su na posao i u školu u Priboj redovnom autobuskom linijom prevoznika „Raketa” iz Užica, kada su pripadnici pomenute jedinice presreli autobus u mestu Mioče, na delu puta ka Priboju koji prolazi preko teritorije Bosne i Hercegovine (BiH). Nakon legitimisanja svih putnika i na osnovu njihovih imena, izveli su ove građane zbog njihove nacionalne pripadnosti, nakon čega su ih odvezli kamionom u pravcu Višegrada, gde su bili mučeni i na kraju ubijeni. Njihovi posmrtni ostaci do danas nisu pronađeni, izuzev tela Medredina Hodžića koje je pronađeno u Perućačkom jezeru 18 godina kasnije. U noći koja je prethodila otmici autobusa otet je i Sabahudin Ćatović, rođeni brat Ramahudina Ćatovića, ispred porodične kuće u Sjeverinu, a ni njegova sudbina do danas nije poznata.

Za ovaj ratni zločin protiv civilnog stanovništva 2006. godine Okružni sud u Beogradu pravnosnažno je osudio na 20 godina zatvora komandanta jedinice „Osvetnici” Milana Lukića, kao i njene pripadnike Olivera Krsmanovića i Dragutina Dragićevića, dok je pripadnik jedinice Đorđe Šević osuđen na 15 godina zatvora. Oštećene u ovom postupku (porodice žrtava) krivični sud je uputio da naknadu štete ostvare u parničnom postupku.

Postupak za naknadu štete

Porodice otetih i ubijenih Sjeverinaca podnele su tužbu za naknadu štete protiv Republike Srbije u junu 2007. godine. Odgovornost države zasnovana je na obavezi organa unutrašnjih poslova da zaštite život i bezbednost svojih građana koji su se kretali redovnom autobuskom linijom u pograničnoj oblasti, za vreme dok je na susednoj teritoriji BiH trajao oružani sukob. Naime, prema tada važećem Zakonu o unutrašnjim poslovima, nadležni organi su, radi zaštite života ljudi koji su ugroženi zbog masovnog vršenja krivičnih dela ili ako to zahtevaju razlozi odbrane Republike, mogli da ograniče ili zabrane kretanje licima na javnim mestima ili određenim područjima (član 15 tadašnjeg Zakona).

Međutim, i Prvi osnovni sud, a zatim i Apelacioni sud u Beogradu su, odlučujući po žalbi, zauzeli stav da nema mesta nikakvoj odgovornosti države Srbije u ovom slučaju. Ovaj stav podržao je i Ustavni sud, našavši da nema povrede prava na pravično suđenje, prava na život, prava na jednaku zaštitu prava bez diskriminacije i prava na pravno sredstvo.

Odluka Ustavnog suda: uzročna veza između zločina i države Srbije ne postoji

Ustavni sud je dao identično tumačenje merodavnog prava i činjenice ovog slučaja sagledao na isti način kao i prvostepeni i drugostepeni sud – državni organi Srbije nisu vršili formalnu niti faktičku vlast na teritoriji BiH, gde se otmica dogodila, a između postupanja državnih organa i nastanka štete ne postoji adekvatna uzročno-posledična veza. U tom smislu, odbijen je argument FHP-a da do štete ne bi došlo da su državni organi preduzeli sve mere na koje su bili zakonom obavezani, radi zaštite života i bezbednosti građana, a naročito građana koji su pripadnici nacionalne manjine, i to u situaciji kada se odvijao oružani sukob u pograničnom delu i kada je (prema samom priznanju zastupnika države) postojala potencijalna opasnost za život i telesni integritet pri prelasku na teritoriju zahvaćenu ratnim dejstvima.

Zakonska obaveza Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP) Republike Srbije da zabrani saobraćanje autobuske linije – čija se i polazišna i konačna stanica nalazila na teritoriji Srbije i kojom je saobraćalo preduzeće registrovano u Srbiji – ili da tu liniju na drugi način reguliše ili obezbedi, prema mišljenju Velikog veća nije dovoljna da uspostavi građanskopravnu odgovornost države za nastalu štetu (otmicu i ubistvo njenih građana) na teritoriji druge države. To bi značilo da je država kao tužena „bila dužna da zabrani prelazak granice svim licima čija bezbednost eventualno može biti ugrožena”, i to „u situaciji kada su lica bila ne samo u stanju, već su i donela odluku da koriste autobusku liniju”. „[O]vakva konstrukcija je neodrživa”, smatra Ustavni sud, jer se radi o posrednoj uzročnosti odnosno širokom poimanju uzročno-posledične veze.

Odstupanje od ranije prakse u utvrđivanju odgovornosti države

Ipak, u ranijoj sudskoj praksi u Srbiji uzročno-posledična veza između postupanja državnih organa i nastanka štete upravo je tako i tumačena. Reč je o velikom broju muškaraca izbeglih u Srbiju iz Hrvatske i BiH, koje su policijski i vojni organi 1995. godine nezakonito privodili i izručivali natrag vojnim i paravojnim formacijama u Republiku Srpsku Krajinu (RSK) i Republiku Srpsku (RS) i od kojih je znatan broj izgubio život ili pretrpeo teške telesne povrede. U ovim slučajevima, sudovi su presuđivali da se odgovornost države Srbije ne odnosi samo na nezakonito hapšenje i izručivanje, već da se ona proteže i na smrt, ranjavanje ili boravak na ratištu prinudno mobilisane osobe, iako su te posledice nastupile u Hrvatskoj ili BiH. Ovo stanovište zauzeo je i Vrhovni sud Srbije, sa obrazloženjem da „pravičnost i težnja da se žrtva obešteti nalaže primenu teorije adekvatne uzročnosti […] jer je nesumnjivo: da nije bilo protivpravnog postupanja […] do štetne posledice ne bi došlo”, kao i da „tužena odgovara za postupke organa MUP-a koji su praktično radili zajedno sa policijskim i vojnim organima [RS] i [RSK], pa se zato može uzeti da oba učesnika odgovaraju solidarno”.

Međutim, kada se radi o slučaju ubijenih Sjeverinaca, Ustavni sud nije prihvatio pozivanje na ovo pravno shvatanje, kao na pokazatelj neujednačene primene prava. Objašnjenje je da se ne radi o istim pravnim situacijama, odnosno da se navedeno pravno shvatanje odnosi na situacije u kojima je MUP pojedince nezakonito lišavao slobode, dok to u predmetu Sjeverin nije slučaj. Kao i Apelacioni sud pre njega, Ustavni sud je napravio razliku tamo gde je suštinski nema, jer se i u jednom i u drugom slučaju radi o nezakonitom postupanju državnih organa, samo što je u prvom reč o činjenju (u situaciji kada državni organ preduzima radnje koje su zakonom zabranjene), a u drugom o nečinjenju (kada državni organ ne preduzima nekakvu radnju, a ima zakonsku obavezu da takvu radnju preduzme).

U svetlu rečenog, važno je podsetiti i na svedočenje visokog policijskog generala Obrada Stevanovića na suđenju Slobodanu Miloševiću, prilikom koga je govorio o oružanim napadima na granici Srbije i BiH, tokom rata u BiH, kao i postupcima MUP-a Srbije u vezi sa tim događajima. Prema njegovim rečima, „[t]a tri događaja [otmica u Sjeverinu, otmica u Štrpcima i napad na selo Kukuroviće, prim. FHP] su predstavljala povod i razlog da policijske snage pređu preko granice, zaposednu odgovarajuće položaje i u daljem periodu spreče bilo kakve incidente slične prirode”. General Stevanović je u svom svedočenju dodao da je angažovanje policije „imalo isključivu ulogu da se u nastavku zaštite građani i prevozna sredstva Republike Srbije”, kao i da je jedini način da se zaštite ljudi iz Republike Srbije, prevozna sredstva i ova naselja bio „da pređemo granicu i da obezbedimo kontrolu tih sektora. Od momenta kada smo prešli, nikada se kasnije nije desio nijedan jedini sličan događaj.” [kurziv FHP]

Ove izjave visokog policijskog zvaničnika iz tog vremena direktno opovrgavaju tvrdnje koje je izneo Ustavni sud. Iz njih se nedvosmisleno vidi da je država Srbija ne samo imala uverenje da ima obavezu da štiti građane Srbije i prevozna sredstva, već je i delovala u tom smeru, čak i na teritoriji druge države.

Ustavni sud odbio je i argument FHP-a da različito sagledavanje dometa odgovornosti države u ova dva slučaja predstavlja diskriminaciju, budući da se u jednom radi o izbeglicama srpske nacionalnosti, dok su u slučaju Sjeverin oštećene osobe građani bošnjačke nacionalnosti. Ponovo podvukavši da između navedenih situacija ne postoji činjenični ni pravni identitet, Ustavni sud je otišao korak dalje i samoinicijativno ponudio kao primer jednu od svojih odluka gde je odbijena ustavna žalba građanima srpske nacionalnosti sa Kosova, zbog nepostojanja formalne i faktičke nadležnosti organa Srbije na spornoj teritoriji u trenutku nastanka štete. Treba istaći da citirani slučaj nikako nije uporediv sa predmetom Sjeverin, jer je u prvom reč o ubistvu više osoba na Kosovu u februaru 2000. godine, dakle dugo nakon povlačenja srpskih snaga sa Kosova, pa stoga nikakva uzročna veza između postupanja institucija Srbije i kritičnog događaja ne može ni teoretski postojati.

Druge činjenice o doprinosu države Srbije zločinu u Sjeverinu

Nesporno je da se sâm zločin dogodio izvan teritorije Srbije, gde organi MUP-a nisu bili formalno ovlašćeni da deluju. Međutim, parnični sudovi a potom i Ustavni sud odbili su da u obzir uzmu brojne činjenične i pravne argumente zastupnika porodica koje idu u prilog odgovornosti države Srbije za ovaj zločin. Naime, brojne i nedvosmislene činjenice govore o povezanosti organa Srbije kako sa Vojskom Republike Srpske (VRS) tako i sa srpskim paravojnim jedinicama. U presudi Lukiću, Krsmanoviću, Dragićeviću i Ševiću navedeno je da su osuđeni pripadnici paravojne jedinice, ali su kao dokazi na glavnom pretresu pročitane potvde da su Lukić i Dragićević bili pripadnici Višegradske brigade VRS, kao i reversi o preuzetom oružju i opremi od ove Brigade, a svedočio je i Luka Dragićević, koji je kao kadar JNA/VJ bio upućen na mesto komandanta Višegradske brigade VRS. S druge strane, najviše dokaza u prilog operacionoj, organizacionoj, kadrovskoj, materijalnoj i finansijskoj podršci države Srbije snagama bosanskih Srba izvođeno je pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju (videti, na primer, svedočenja u predmetu Milošević).

Predlozi advokata FHP-a da se u postupku za naknadu štete izvedu dokazi o ovim činjenicama, koje idu u prilog tvrdnji da je država Srbija kao tužena strana doprinela da do zločina u Sjeverinu dođe (pa bi se moglo govoriti i o solidarnoj odgovornosti), odbijeni su iz formalističkih razloga, o čemu je FHP pisao u svom izveštaju.

Epilog: kršenje prava žrtava u svrhu zaštite države

Pravično suđenje, u svetlu prakse Evropskog suda za ljudska prava, podrazumeva s jedne strane pravo pojedinca da vodi raspravni postupak te da ima mogućnost da iznosi argumente i dokaze u svoju korist, a s druge strane podrazumeva i obavezu suda da donese razumnu i obrazloženu presudu, odnosno da odgovori na najbitnije elemente činjeničnih i pravnih okolnosti na koje se pojedinac poziva. U svim fazama postupka za naknadu štete porodicama iz Sjeverina (za koji je i sâm Ustavni sud prethodno utvrdio da neopravdano dugo traje) srpski sudovi su prekršili ovo njihovo pravo, stavivši se i u ovom slučaju u službu aboliranja države od odgovornosti za zločine iz prošlosti.

Žrtve iz Sjeverina nisu priznate kao civilne žrtve rata

Nijedan član porodice žrtava iz Sjeverina nije uspeo da ostvari ni pravo na mesečno novčano primanje koje pripada članovima porodice civilnih žrtava rata, u skladu sa zakonom. Naime, nadležni organi u Srbiji tumače važeći Zakon o pravima civilnih invalida rata tako da se on ne primenjuje na žrtve koje su izgubile život ili pretrpele povrede izvan teritorije Srbije – iako takav uslov u Zakonu ne postoji. Kao rezultat takvog tumačenja, hiljade građana Srbije koji su kao civili stradali u drugim republikama bivše Jugoslavije su, poput ubijenih meštana Sjeverina, u potpunosti obespravljeni, čime je Srbija prekršila veći broj međunarodnih obaveza koje je preuzela.