Povodom 20 godina od „Oluje“: Žrtve da postanu briga društva i institucija Srbije i Hrvatske

U utorak, 4. avgusta 2015. godine, navršava se 20 godina od hrvatske vojno-policijske akcije “Oluja” u toku koje su hrvatske vojne snage počinile ozbiljne i rasprostranjene zločine protiv Srba koji su živeli na području tzv. Republike Srpske Krajine. Ni nakon 20 godina od počinjenih zločina, pravda za žrtve ovih zločina još uvek nije dostignuta, za šta odgovornost snose i institucije Hrvatske i institucije Srbije. Obe države imaju pravnu i moralnu obavezu da u narednom periodu promene odnos prema nasleđu zločina počinjenih tokom “Oluje”, kao i da svojim konkretnim delima pokažu da briga o žrtvama i procesuiranje odgovornih za ratne zločine predstavlja stub budućeg pomirenja.

Prema nalazima Međunarodnog suda pravde (MSP), izveštaja UN tela i lokalnih nevladinih organizacija, operacija “Oluja” je dovela do raseljavanja preko 200.000 Srba. Tokom ove akcije pripadnici hrvatskih snaga ubili su oko 80 civila koji su bežali u koloni traktora i automobila. U Sisku, kolona je bila kamenovana prilikom prolaska kroz grad. Tokom i neposredno nakon akcije, zabeleženi su brojni slučajevi uništavanja i pljačke imovine Srba. Srbi koji su ostali u svojim selima, većinom stariji ljudi, bili su izloženi brutalnom postupanju od strane hrvatskih vojnika i policajaca. Prema podacima Hrvatskog helsinškog odbora za ljudska prava, do kraja 1995. godine njih oko 400 je ubijeno u svojim kućama. Prema podacima Međunarodnog komiteta Crvenog krsta, za preko 400 osoba se još uvek traga.

Tokom avgusta 1995. godine, pripadnici MUP-a Republike Srbije kršeći Konvenciju o statusu izbeglica uhapsili su nekoliko hiljada muškaraca – izbeglica iz Hrvatske u koletkivnim centrima i domovima gde su bili smešteni. Autobusima su ih sproveli u kamp Srpske dobrovoljačke garde (SDG) u Erdutu. Pripadnici SDG su ih tamo zlostavljali i ponižavali optužujući ih da su izdajnici, a zatim pod prisilom upućivali na front u Hrvatsku i BiH. Nekoliko desetina muškaraca je izgubilo život nakon upućivanja na brobene linije. Sudovi u Srbiji su do sada doneli više od sto presuda kojima je utvrđena odgovornost Republike Srbije za nečovečno postupanje prema izbeglicama iz Krajine.

U ovom trenutku još uvek ne postoji precizan popis žrtava srpske nacionalnosti tokom i nakon akcije „Oluja“. Hrvatski helsinški odbor za ljudska prava je u svom izveštaju iz 2001. godine na području obuhvaćenom vojnom akcijom evidentirao 677 civilnih žrtava i oko 20.000 uništenih (spaljenih, srušenih ili oštećenih) objekata. Prema podacima organizacije Veritas, u periodu od 4. avgusta 1995. godine do kraja 1998. godine, u Hrvatskoj su ubijene 1.852 osobe srpske nacionalnosti, od kojih su 1.200 bili civili, dok se 922 osobe još uvek vode kao nestale. Fond za humanitarno pravo (FHP) i Documenta iz Zagreba prikupljaju podatke o ubijenim i nestalim žrtvama tokom sukoba u Hrvatskoj.

Prema popisu iz 1991. godine, građani Hrvatske srpske nacionalnosti činili su 13% ukupnog stanovništva Hrvatske, dok je prema popisu iz 2001. godine taj procenat iznosio 4,5%. U regionu bivše Jugoslavije se skoro 50.000 osoba još uvek vode kao izbeglice iz Hrvatske, od kojih većina danas živi u Srbiji, a znatan broj njih u kolektivnim izbegličkim centrima.

Preživeli zločina, porodice žrtava i nestalih osoba, bilo da danas žive u Hrvatskoj ili Srbiji, nemaju nikakvu podršku institucija (materijalnu, zdravstvenu, psihosocijalnu), jer im ni do danas nije priznat status civilnih žrtava rata. Naime, zakoni koji regulišu postupak priznanja statusa civilnih žrtava rata u obe države propisuju takve uslove koje žrtvama „Oluje“ negiraju pravo na sticanje ovog statusa. Praktično, preživeli teških zločina, porodice ubijenih i nestalih tokom „Oluje“, nevidljive su žrtve za institucije Hrvatske i Srbije. U Hrvatskoj je u toku zvanična inicijativa Ministarstva branitelja za izmenu Zakona o zaštiti vojnih i civilnih invalida rata, kojom bi i žrtve „Oluje“ dobile formalno priznanje. Vlada Republike Srbije do sada nije pokazala spremnost da izmeni Zakon o pravima civilnih invalida rata, kako bi se i žrtvama „Oluje“ priznao status civilnih žrtava rata. Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja je u decembru 2014. godine predstavilo Nacrt zakona prema kojem bi žrtvama „Oluje“ i dalje bilo onemogućeno priznanje statusa civilnih žrtava rata, a time i mogućnost dobijanja bilo kakve pomoći od države. FHP i Centar za unapređenje pravnih studija su 2015. godine izradili Model Zakona kojim bi se ispravio nedostatak postojećeg Zakona, odnosno kojim bi žrtve iz Hrvatske takođe bile priznate kao žrtve rata u Srbiji.

Pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) su 2008. godine za zločine nad srpskim stanovništvom u „Oluji“ optuženi Ante Gotovina, zapovednik Zbornog područja Hrvatske vojske Split i glavni operativni zapovednik operacije “Oluja” u južnom delu područja Krajina; Ivan Čermak, zapovednik Zbornog mjesta Knin i Mladen Markač, zapovednik Specijalne policije Ministarstva unutarnjih poslova (MUP) Republike Hrvatske. Oni su optuženi da su, zajedno sa više hrvatskih zvaničnika, uključujući i predsednika Franju Tuđmana, učestvovali u zajedničkom zločinačkom poduhvatu, čiji je zajednički cilj bio trajno uklanjanje srpskog stanovništva iz područja Krajine silom, širenjem straha ili pretnjama nasiljem, progonima, prisilnim preseljenjem i deportacijom, oduzimanjem i uništavanjem imovine ili na druge načine. Optužnica navodi da su učesnici zločinačkog poduhvata mogli da predvide da su ubistva, nečovečno i okrutno postupanje moguća posledica počinjenja poduhvata.

Prvostepenom presudom iz 2011. godine, Gotovina i Markač su osuđeni na 24 i 18 godina zatvora za ratni zločin i zločine protiv čovečnosti, dok je Čermak oslobođen, da bi žalbenom presudom naredne godine, Gotovina i Markač bili oslobođeni od krivične odgovornosti.

Odluka žalbenog veća MKSJ izazvala je brojne kontroverze među organizacijama za ljudska prava u Srbiji i Hrvatskoj, ekspertima za ljudska prava, pravnicima u zemlji kao i u inostranstvu. Tužilaštvo za ratne zločine (TRZ) Republike Srbije je na presudu reagovalo najavom pokretanja šest predmeta za zločine protiv Srba u Hrvatskoj i zahtevom MKSJ da mu se dostavi dokumentacija tužilaštva vezana za akciju „Oluja“. Nema javno dostupnih podataka da je TRZ pokrenulo najavljene postupke. Iako je Žalbeno veće MKSJ ukinulo prvostepenu presudu protiv Gotovine i drugih za zajednički zločinački poduhvat, ono nije dovelo u pitanje činjenično stanje – da su tokom „Oluje“ počinjeni brojni zločini nad srpskim civilima. Isto je potvrdio i Međunarodni sud pravde u presudi iz 2015. godine po tužbama Republike Hrvatske i Srbije za genocid:

Sud napominje da nije sporno da je značajan deo srpskog stanovništva iz Krajine napustio taj region kao direktna posledica vojnih akcija sprovođenih od strane hrvatskih snaga tokom operacije “Oluja”, posebno zbog granatiranja četiri grada navedena gore [Knin, Benkovac, Gračac i Obrovac]. On dalje napominje da transkript sastanka na Brionima […] jasno pokazuje da je hrvatski politički i vojni vrh bio svestan da će operacija “Oluja” izazvati masovni egzodus srpskog stanovništva; čak je u određenoj meri zasnovao svoje vojno planiranje na takvom egzodusu, koji su smatrali ne samo verovatnim, već i poželjnim. (par. 479)

Pred hrvatskim sudovima je za ratne zločine tokom akcije „Oluja“ pravnosnažno osuđena samo jedna osoba, a vođena su ukupno četiri krivična postupka. Državnom odvjetništvu Republike Hrvatske su u vezi sa „Olujom“ podnete prijave za 24 ratna zločina u kojima počinioci nisu otkriveni.