Udžbenici istorije u post-konfliktnim društvima: Obrazovanje za pomirenje?

U petak 24. aprila 2015. godine Fond za humanitarno pravo (FHP) održao je konferenciju Udžbenici istorije u post-konfliktnim društvima: Obrazovanje za pomirenje? Namera FHP-a je bila da doprinese debati o ulozi obrazovanja u suočavanju sa prošlošću i prevazilaženju njenog teškog nasleđa, te problematizovanju pitanja sadržaja udžbenika iz istorije o ratovima i ratnim zločinima počinjenim na teritoriji bivše Jugoslavije tokom 1990-ih. Na konferenciji su učestvovali stručnjaci i stručnjakinje iz oblasti istorije, politikologije, prava, sociologije i filozofije, od kojih su mnogi do sada dali svoj doprinos analizi sadržaja udžbenika istorije. Učesnici su pozvani da ponude odgovore na pitanja kako istoriografija danas vrednuje sudski utvrđene činjenice o ratnim zločinima, zbog čega se u većini udžbenika ove činjenice ignorišu, koji su to relevantni istorijski izvori o ratovima 1990-ih i koja je uloga obimne i dostupne građe o ratnim zločinima, prikupljene od strane MKSJ-a, u kreiranju zajedničkog istorijskog pamćenja svih društava bivše Jugoslavije.

Otvarajući konferenciju, izvršna direktorka FHP-a Sandra Orlović ukazala je da se uvidom u udžbenike istorije u Srbiji jasno vidi odstupanje od činjenica koje su utvrđene u sudskim procesima pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju.

Ambasador Švajcarske u Srbiji Nj. E. Jean Daniel Ruch je naglasio da učenje zasnovano na ideologiji stvara narative koji održavaju ili reprodukuju stereotipnu sliku o drugima, te da etnički pristrasni obrazovni programi, koji su danas aktuelni u regionu, predstavljaju jednu od prepreka regionalnom pomirenju.

Profesor na Pedagoškom univerzitetu u Lucernu Peter Gautschi predstavio je proces, efekte i reakcije na reformu udžbenika istorije u Švajcarskoj, dok je profesorka Augusta Dimou sa Humboltovog univerziteta u Berlinu pričala učesnicima o ulozi udžbenika istorije u procesu modernizacije Balkana i Evrope, kao i o izazovima u izradi udžbenika.

O obrazovnim programima istorije u Srbiji, Hrvatskoj i BiH govorile su Dubravka Stojanović sa Univerziteta u Beogradu, Snježana Koren sa Univerziteta u Zagrebu i Vera Katz sa Instituta za istoriju u Sarajevu. Kako je navela profesorka Stojanović, udžbenici istorije u Srbiji ratove u bivšoj Jugoslaviji objašnjavaju težnjom za separatizmom Slovenije i Hrvatske, a kada pišu o ratnim zločinima naglašavaju one koji su počinjeni nad Srbima. Stojanović je naglasila da Srbija svoju istoriju iskorišćava i zloupotrebljava, zbog čega nastava istorije nema obrazovnu funkciju već zadatak da oblikuje nacionalni identitet. U Hrvatskoj se poučavanje o ratu smešta u kontekst „patriotskog odgoja“, dok je prikazivanje rata ideologizovano i on se ne shvata kao tragedija, kako je navela Snježana Koren u svom izlaganju. Profesorka Koren je takođe predstavila i debatu i reakcije koje su usledile u Hrvatskoj nakon objavljivanja priručnika u čijoj je izradi učestvovala, a koji je rat u Hrvatskoj prikazivao iz nekoliko različitih uglova. O udžbenicima iz istorije u BiH je govorila Vera Katz, koja je posebno istakla problem složenosti zbog primene tri različita obrazovna programa, zbog kojih deca u školama uče srpsku, hrvatsku i bosansku verziju istorije. Ovim istorijama zajedničko je pristrasno prikazivanje sopstvene etničke grupe, uz izostavljanje „nepoželjnih“ informacija, prećutkivanje činjenica i samoviktimizaciju. Prema rečima Dubravke Stojanović, uporedna analiza udžbenika iz država bivše Jugoslavije pokazala je da oni i dalje sadrže sve one argumente koji su korišćeni za izazivanje rata, čime se u ovdašnjim društvima stvaraju nepomirljive pozicije koje konflikt drže otvorenim.

Profesor Univerziteta u Beogradu Nikola Samardžić ocenio je da udžbenici istorije nisu koncipirani na način da pruže znanje o događajima iz 1990-ih. Lekcije su dosadne, suvoparne, oprerećene državnošću, skraćenicama i brojevima; udžbenici ne daju pouke na osnovu kojih bi se mogla razumeti prošlost ili nešto iz nje zaključiti. Međutim, on je naglasio da je interpretacija događaja iz 1990-ih u današnjim udžbenicima bolja u odnosu na udžbenike koji su pre 10 godina bili u upotrebi, što prema njegovim rečima daje nadu da pritisci koji dolaze iz civilnog sektora i od stručnjaka dugoročno rezultiraju pozitivinim promenama.

Pravnik i stručnjak za međunarodno pravo Ivan Jovanović ukazao je na razloge korišćenja sudski utvrđenih činjenica kao relevantnog istoriografskog izvora. Naime, kako je istakao Jovanović, sudski postupak dolazi do brojnih izvora do kojih istraživači možda ne bi mogli da dođu, kao što i sam tok sudskog postupka – koji podrazumeva brojne svedoke, stručnjake i obilje dokumentacije – dovodi do pouzdanosti sudski utvrđenih činjenica. Pored toga, sudski utvrđene činjenice su samo izuzetno podložne reviziji, dok pravne kvalifikacije koje one proizvedu mogu biti važne za istoričare prilikom definisanja određenog događaja u atmosferi više protivrečnih mišljenja.

Na kraju konferencije, Stana Tadić i Marijana Toma iz FHP-a predstavile su Analizu sadržaja udžbenika istorije u Srbiji o ratovima u bivšoj Jugoslaviji. Analiza je pokazala da udžbenici ratne događaje prikazuju na selektivan i etnički pristrasan način, o ratnim zločinima govore šturo i bez detalja, stradanje Hrvata, Bošnjaka i Albanaca ne prikazuju, a uglavnom se više detalja uključuje kada se prikazuju zločini počinjeni nad Srbima. Udžbenici najviše pažnje posvećuju ratu na Kosovu, o kojem se uglavnom govori u kontekstu bombardovanja SRJ i stradanja Srba tokom bombardovanja i nakon povlačenja srpske vojske i policije sa Kosova, dok se zločini nad Albancima ne spominju. Uprkos tome što je rat u BiH bio najduži i najrazorniji, i što je u njemu nastradalo najviše pripadnika srpskog naroda, o njemu se u udžbenicima najmanje govori.

***

Konferencija Udžbenici istorije u post-konfliktnim društvima: Obrazovanje za pomirenje? organizovana je u okviru programa FHP-a Obrazovanje za pomirenje. Radi se o regionalnom i nacionalnom programu neformalnog obrazovanja o suočavanju sa prošlošću, namenjenom studentima redovnih i postdiplomskih studija, mladim profesionalcima zaposlenim u pravosuđu i državnim institucijama, kao i aktivistima civilnog društva.