Zona neodgovornosti

Egzekucija 78 albanskih civila 4. aprila 1999. godine u kosovskom selu Kraljane predmet je krivične prijave koju je Fond za humanitarno pravo u četvrtak podneo protiv nekoliko vojnih i policijskih zapovednika te nepoznatih počinilaca, pripadnika tadašnje 125. motorizovane brigade Vojske Jugoslavije i 24. odreda Posebnih jedinica policije.

Dokumentovan masakr u Kraljanu istovremeno je i deo posebnog dosijea Fonda o zločinima počinjenim na delu teritorije Kosova u zoni odgovornosti ove brigade, u kojima je ukupno ubijeno 1.813 civila kosovskih Albanaca, od kojih se njih 216 još uvek vodi kao nestalo. Među ubijenim civilima je 236 dece i 327 žena. Ovi zločini do danas nisu procesuirani niti su kažnjeni naredbodavci i počinioci.

Dosije je sastavio pravni tim Fonda za humanitarno pravo na osnovu svedočenja preživelih žrtava, vojnih dokumenata, forenzičkih izveštaja, svedočenja vojnika i oficira vojske Jugoslavije pred Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju i druge relevantne građe, a koji su sabrani u obimnoj, javno dostupnoj bazi Tribunala u Hagu.

Predstavljen u petak u Medija centru, dosije obrađuje deset pojedinačnih zločina iz zone odgovornosti 125. motorizovane brigade vojske Jugoslavije i njoj potčinjenih jedinica, u periodu od septembra 1998. do maja 1999. godine, kada je na njenom čelu bio general-major Dragan Živanović, jedan od oficira protiv kojih je podneta krivična prijava.

Upravo slučaj iz sela Kraljane otkriva tipičan obrazac zločina na Kosovu: prema navodima prijave, pripadnici 125. mtbr VJ i 24. odreda PJP ušli su u selo 2. aprila 1999. godine. Kod seoske osnovne škole zatekli su nekoliko hiljada albanskih civila, meštana i izbeglica iz više sela u opštini Klina. Okupljeni civili istakli su beli čaršav kao znak pripadnicima srpskih snaga da se predaju a zatim su, na traktorima i pešice, krenuli da izlaze iz sela. Kada je kolona izbeglica stigla do izlaza iz sela prema Đakovici, neidentifikovani pripadnici 5. borbene grupe 125 mtbr VJ, i 24. odreda PJP su uz batinanje, uvrede i psovke počeli da odvajaju muškarce od žena i dece. Muškarce su odvodili na livadu sa desne strane puta, dok su ženama i deci naredili da nastave put ka Albaniji. Izdvojeno je ukupno oko 500 muškaraca. Nedugo potom, pripadnici 5. borbene grupe 5 125 mtbr VJ, i 24. odreda PJP odveli su ih na livadu, pored jednog potoka. Tu su im naredili da svuku gornje delove garderobe i stave ruke iza glave. Pripadnici srpskih snaga su tenkovima i oklopnim vozilima okružili livadu na kojoj su bili zatočenici. U toku noći između 2. i 3. aprila 1999. godine, pripadnici 5. borbene grupe 5 125. mtbr VJ i 24. odreda PJP su ranili dvojicu zarobljenih muškaraca. Celu noć su muškarci proveli na kiši, bez hrane i vode, navodi se u krivičnoj prijavi.

Sutradan, 3. aprila oko 9 sati ujutru, dva pripadnika VJ naredili su muškarcima da predaju novac i rekli im da će nakon toga biti oslobođeni. Jedan od zarobljenih muškaraca je od ostalih sakupio oko 10.000 nemačkih maraka i predao ih vojnicima. Oko 7 sati uveče, na livadu su došla dva vojna kamiona u koje su pripadnici srpskih snaga ukrcali najstarije i dva ranjena muškarca. Oni su kamionima prevezeni u Đakovicu.

Narednog dana, 4. aprila oko 9:30 ujutru na livadu je došao major Grujić koji se zatočenicima obratio rečima: „Vi ćete ići za Albaniju, jer hoćete Ameriku a ne nas.“ Rekao im je i da će svi biti oslobođeni i da mogu da odu u Albaniju. Posle nekoliko minuta, nekoliko pripadnika VJ su zatočenim muškarcima naredili da sednu na zemlju, nakon čega su počeli da odvajaju mladiće od sredovečnih i starijih muškaraca. Starijim muškarcima je naređeno da uđu u kamione. Major Grujić im je rekao da će im se mladići pridružiti nakon što zatrpaju rovove koje je Oslobodilačka vojska Kosova iskopala u obližnjoj šumi. Dok su stariji muškarci odlazili sa tog mesta, iz pravca livade na kojoj su pripadnici vojske i policije zadržali 78 zatočenih mladića čula se rafalna paljba.

Tela 17 muškaraca koje su 4. aprila 1999. godine zadržali pripadnici Borbene grupe 5/125 mtbr VJ i 24. odreda PJP u Kraljanu, pronađena su 2001. godine u masovnoj grobnici kod jezera Perućac, opština Bajina Bašta. Tela osam muškaraca ekshumirana su sa groblja u selu Brekovac pored Đakovice. Za telima 53 muškarca ubijena tog dana u Kraljanu još uvek se traga. Među zadržanim muškarcima, 11 njih je bilo maloletno. Dva najmlađa dečaka imala su po 15 godina.

Upad u određeno selo, pretres i isterivanje meštana, odvajanje žena, dece i staraca i njihovo slanje ka albanskoj granici, tipičan su uvod u masakr po kosovskim selima opisan i u najnovijem dosijeu Fonda. Pošto su zadržani muškarci streljani, najčešće u grupama, njihova tela bila bi spaljivana ili odnošena na tajne lokacije, od kojih su neke poznate široj javnosti, kao što su sekundarne masovne grobnice u beogradskoj Batajnici ili kod jezera Perućac.

Pored zločina u Kraljanu, u dosijeu su dokumentovan i zločini u selu Ošljane gde je od 22. do 24. septembra 1998. ubijeno devet civila; selu Dubovac u kom su 23. i 24. septembra 1998. srpske snage ubile 14 albanskih civila; Gornje Obrinje u kom je od 25. do 27. septembra iste godine ubijeno 28 albanskih civila. Iz proleća 1999. godine, dokumentovani su zločini u selu Srbica, gde su srpske snage 20. marta ubile 29 albanskih civila; u selu Ljubenić 1. aprila srpske snage ubile su 59 albanskih civila; u selu Starodvorane 8. maja ubijeno je 15 albanskih civila; u selu Ćuška 14. maja ubijeno je 39 albanskih civila; u selu Pavljane 14. maja srpske snage ubile su osam albanskih civila, dok je u selu Zahać 14. maja ubijeno 22 albanska civila.

Tragovi zločina opisanih u dosijeu mogu se naći među hiljadama dokumenata iz baze Tribunala, dostupnim javnosti, u ratnim dnevnicima i različitim naredbama, instrukcijama i izveštajima o zarobljenim i „eliminisanim teroristima“, navode u pravnom timu Fonda.

Jedan od takvih dokumenata je i zapovest Zajedničke komande za KiM dva dana pre zločina u Kraljanu, za angažovanje policijskih i jedinica 125. brigade vojske, iz koje je Fond posebno izdvojio dve instrukcije. Jedna nalaže da se prema „lojalnom civilnom stanovništvu ističe pravilan odnos“ dok je drugom predviđeno da se „nešiptarsko lokalno stanovništvo angažuje u borbama“.

Sličnu osnovu za tužbu zbog kršenja provizija Ženevske konvencije o neselektivnoj zaštiti civila predstavljaju i naređenja u vezi sa napadima na sela Ćuška, Pavljane i Zahać, a kojima je komandant 125. brigade Dragan Živanović usmeravao svoje podređene na napad na civilno stanovništvo procenama da se „šiptarsko-terorističke“ snage kriju u selima.

Osim direktne odgovornosti za naređenje odnosno izvršenje zločina, postoje osnove da Živanović bude procesuiran i po komandnoj odgovornosti budući da je bio dužan da počinioce kazni, ukoliko nije bio u mogućnosti da spreči zločin.

U Srbiji niko još nije odgovarao po principu komandne odgovornosti, napominje izvršna direktorka Fonda Sandra Orlović, koji nadležni izbegavaju da primene jer bi se time navodno prekršilo načelo zakonitosti, odnosno počiniocima bi se sudilo po zakonu koji nije bio na snazi u vreme kada je zločin izvršen. Nadležni, međutim, uporno previđaju činjenicu da je komandna odgovornost kao zaseban princip odgovornosti ugrađena u domaće pravosuđe već 1978. godine ratifikacijom dodatnog protokola Ženevske konvencije, istakla je Orlović.

Komentarišući presude Tribunala u Hagu vezane za utvrđivanje udruženog zločinačkog poduhvata na Kosovu, novinar agencije Sense Nemanja Stepanović naveo je da Tribunal stoji na stanovištu da je postojao plan za progon nesrpskog stanovništva sa Kosova kao i da zločine nisu počinili neki odmetnuti pojedinci i grupe, već da je postojala šira kampanja u čije je planiranje bio uključen čitav državni vrh, od Miloševića i pojedinih članova vlade do najviših vojnih i policijskih službenika.

Poput zločina opisanih u dosijeu Fonda, razmere civilnih žrtava i rasprostranjenost lokacija zločina ukazuju da kampanja nije bila stihijska osveta već da postoji identičan obrazac koji se primenjuje u svakoj od pojedinačnih akcija na terenu: artiljerijski napad na selo, ulazak vojske i policije, odvajanje žena, zlostavljanje, pljačka, streljanje muškaraca. Takođe, civilima koji su proterani izvan granica Kosova oduzimana su i uništavana lična dokumenta što je Tribunal ustanovio kao nameru da im se onemogući povratak.

Stepanović je posebno izdvojio presudu protiv generala Nebojše Pavkovića u kojoj su uvažene indicije kakve se mogu naći i u dosijeu Fonda za humanitarno pravo a koje govore da protiv komandanta 125. motorizovane brigade u najamanju ruku treba sprovesti temeljnu krivičnu istragu. Između ostalog, tu su utvrđena komandna kontrola jedinica u čijoj su zoni odgovornosti počinjeni zločini nad civilima, naredbe kojima se krše odredbe Ženevske konvencije, učešće u naoružavanju srpskog i razoružavanju albanskog civilnog stanovništva, nesprečavanje i nekažnjavanje zločina počinjenih već 1998.

Predavanjem dokumentacije, vojnih i policijskih arhiva, svedočenja preživelih žrtava i forenzičkih nalaza, Tribunal u Hagu isporučio je i očekivanje da će domaće sudstvo nastaviti da se bavi zločinima. Umesto toga, konstatuje Stepanović, dok su pred Tribunalom osuđeni najviši oficiri i politički lideri u Srbiji se sudi samo izvršiocima sa dna komandnog lanca, kao da je reč o izolovanim incidentima odmetnutih grupa nad kojima državni vrh nije imao nikakvu kontrolu.

Na predstavljanje dosijea u Medija centru u petak se iz Prištine video linkom uključio i otac jednog od ubijenih mladića u Kraljanu, Malić Krieziu, koji je opisao napad združenih vojnih i policijskih snaga na selo, deportaciju žena, i konačno odvajanje starijih ljudi od grupe od 78 muškaraca među kojima je bio i njegov sin Mentor čije telo do danas nije pronađeno.

Krivična prijava koju je Tužilaštvu za ratne zločine podneo Fond za humanitarno pravo odnosi se na šest identifikovanih oficira i pripadnika 125. motorizovane brigade Vojske Jugoslavije, komandanta 24. odreda Posebnih jedinica policije i više neidentifikovanih pripadnika VJ i 24. odreda PJP zbog osnovane sumnje da su naredili, odnosno izvršili ubistvo 78 muškaraca – kosovskih Albanaca u selu Kraljane (opština Đakovica), 4. aprila 1999. godine. Među prijavljenima su Dragan Živanović, tadašnji komandant 125. mtbr VJ, Žarko Braković, tadašnji komandant 24. odreda PJP, Đorđe Nikolić, načelnik štaba 125. mtbr VJ i Robert Šmajcelj, zamenik komandanta 5. borbene grupe 125. mtbr VJ.

Strogo poverljivi dokumenti VJ nesumnjivo ukazuju na prisustvo 125. mtbr i 24. odreda PJP u Kraljanu u vreme zločina 4. aprila 1999. godine. Dokumenti VJ ukazuju da su ubijeni civili lišeni slobode od strane pripadnika 125. mtbr i da su civili bili pod njihovom vlašću, konstatovao je pravni tim Fonda.

Predstavnici Fonda najavili su istragu o daljoj sudbini imenovanih oficira od kojih je policijski general Žarko Braković danas najverovatnije na visokoj poziciji u Žandarmeriji, o čijoj istoriji je već objavio i knjigu. Zapovednik 125. motorizovane brigade Dragan Živanović odlikovan je posle rata i neko vreme je proveo na mestu komandanta beogradskog korpusa.

Dokumentacija zločina počinjenih u ratovima devedesetih uskoro bi trebalo da se nađe u objedinjenoj bazi podataka dostupnoj na internetu, kao zajednički projekat „Zona neodgovornosti“ Fonda za humanitarno pravo i srodnih organizacija iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine.

Milica Jovanović