Naknada štete za bivše logoraše iz Šljivovice i Mitrovog Polja

Prvi osnovni sud u Beogradu je, nakon ponovljenog postupka, 19. septembra 2015. godine doneo presudu kojom je delimično usvojio tužbene zahteve Ahmeta Kamenice i Selima Nuhanovića, dvojice Bošnjaka koji su bili zatočeni u logorima Šljivovica i Mitrovo Polje u Srbiji 1995. i 1996. godine, i obavezao Republiku Srbiju da im isplati naknadu štete za pretrpljene duševne bolove u ukupnom iznosu od 800.000 dinara. Fond za humanitarno pravo (FHP), koji zastupa Kamenicu i Nuhanovića u ovom postupku, ističe da su ovom presudom precizno izrečene činjenice o torturi nad zatočenicima u ovim logorima i da je pravilno utvrđena odgovornost države za postupanje pripadnika Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP) koji su upravljali ovim logorima i obezbeđivali ih.

Nakon pada Žepe u julu 1995. godine, oko 800 bošnjačkih muškaraca i dečaka je, ne želeći da se preda Vojsci Republike Srpske (VRS) iz straha za svoje živote, pronašlo put do obale Drine i u manjim grupama prešlo u Srbiju. Po prelasku reke njih su zarobili graničari Vojske Jugoslavije (VJ), koji su ih, nakon popisivanja i ispitivanja praćenog zlostavljanjem, predali MUP-u, da bi potom bili sprovedeni na dve lokacije – Šljivovicu kod Čajetine i Mitrovo Polje u opštini Aleksandrovac. U ovim „prihvatnim centrimaˮ zarobljeni Bošnjaci proveli su po više meseci, nakon čega su posredstvom UNHCR-a oslobođeni i vraćeni u Bosnu i Hercegovinu (BiH) ili upućeni u treće zemlje. Sve vreme zatočeništva policajci su ove muškarce tukli, izgladnjivali i ponižavali.

FHP je krajem 2007. godine u ime Ahmeta Kamenice i Selima Nuhanovića, kao i 17 drugih logoraša, podneo tužbu protiv države, tražeći naknadu štete za pretrpljene fizičke bolove, pretrpljeni strah i duševne bolove zbog umanjene životne aktivnosti, kao posledice preživljenog mučenja i nečovečnog postupanja prema njima. Svoje zahteve žrtve su zasnovale na nepovredivosti fizičkog i psihičkog integriteta garantovanoj Ustavom Srbije, kao i na zabrani mučenja i nečovečnog postupanja sadržanoj u Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima, a odgovornost države pronalaze u odredbi člana 172. Zakona o obligacionim odnosima, prema kojoj država kao pravno lice odgovara za štetu koju njen organ prouzrokuje trećim licima u vršenju ili u vezi sa vršenjem svojih funkcija.

U toku postupka saslušani su tužioci, kao i još dvojica bivših logoraša, koji su podrobno opisali nehumane uslove u kojima su boravili i zlostavljanje koje su trpeli od leta 1995. do proleća 1996. godine. S druge strane, svedočenja je dalo i nekoliko pripadnika MUP-a koji su obezbeđivali logor, kao i jedna medicinska sestra iz Užica koja je povremeno dolazila u Šljivovicu, a koje je kao svedoke predložio pravni zastupnik Republike Srbije. Svi oni su poricali da je bilo ikakvog lošeg postupanja prema Bošnjacima. Tvrdili su da to nisu bili nikakvi zarobljenički logori, već da se radilo o prihvatnim centrima za lica koja su ilegalno prešla granicu, koje su redovno posećivali i Crveni krst i međunarodne delegacije. Sud je pred sobom imao i izveštaj Državne komisije BiH za traženje nestalih osoba, sačinjen nakon što su predstavnici ove komisije posetili Šljivovicu, u kojem su opisani jako loši uslovi u ovom logoru, kao i navodi zatočenika o fizičkom maltretiranju od strane pripadnika srbijanskog MUP-a. Sudu je podneta i medicinska dokumentacija o psihofizičkim posledicama boravka u logoru za Kamenicu i Nuhanovića, kao i podaci o njihovom lečenju. Obavljenim sudskim veštačenjem kod obojice je konstatovan hroničan posttraumatski stresni poremećaj (PTSP), kao direktna posledica psihičkih patnji koje su trpeli u logoru i nakon puštanja na slobodu. Njihovo lečenje će morati da traje do kraja njihovih života.

Drugo veće istog suda je prvobitno 2011. godine donelo presudu kojom je odbilo sve zahteve tužilaca, ocenivši da je njihovo potraživanje naknade štete zastarelo. Međutim, ovu presudu je 2013. godine ukinuo Apelacioni sud u Beogradu i predmet vratio na ponovno suđenje, naloživši prvostepenom sudu da precizno utvrdi kada su zdravstvene posledice kod tužilaca poprimile konačni oblik, što predstavlja relevantan momenat za računanje rokova zastarelosti.

Prvi osnovni sud je ponovio postupak i, nakon izvedenog veštačenja, zaključio da je bolest kod Nuhanovića i Kamenice dobila aktuelnu formu 2007. odnosno 2008. godine, te da su oni tek tada mogli da sagledaju razmere njenih posledica, i da samim tim nije protekao zakonski rok za podizanje tužbe od maksimalnih pet godina.

Činjenicu da su Nuhanović i Kamenica trpeli gotovo svakodnevnu fizičku i psihičku torturu Sud je utvrdio na osnovu iskazâ tužilaca i drugih svedoka-logoraša, koje je ocenio kao jasne, razumljive, potpune, detaljne i međusobno saglasne, a ovo činjenično stanje potvrđuju i medicinska dokumentacija, nalazi veštaka, kao i Izveštaj Državne komisije BiH za traženje nestalih osoba. Povrh toga, Sud nije prihvatio iskaze policajaca i drugih lica koja su radila u ovim centrima, našavši da su ti iskazi suprotni svim ostalim dokazima u postupku. Odmeravajući visinu naknade štete, Sud se rukovodio mišljenjem veštaka o nivou umanjenja životne aktivnosti kod Kamenice i Nuhanovića nakon izlaska iz logora, a naročito je uzeo u obzir da je Nuhanović u vreme boravka u logoru bio mlad čovek od 24 godine.

Zastupnik države izjavio je žalbu na ovu presudu.

Neujednačena praksa sudova

U vezi sa torturom u logorima Šljivovica i Mitrovo Polje, FHP zastupa 19 bivših logoraša u ukupno pet predmeta za naknadu štete pred sudovima u Srbiji. Nijedan postupak do danas nije pravnosnažno okončan.

U svim ovim postupcima vidan je pokušaj relativizovanja patnji i zlostavljanja kroz koje su prošli zarobljenici u Šljivovici i Mitrovom Polju, što ukazuje na nastojanje da se minimizira odgovornost države za postupanje njenih službenika u vezi sa kršenjima osnovnih ljudskih prava.

Tako u ovim postupcima sud uglavnom poklanja veru svedočenjima svedoka koje su predložili zastupnici države (čuvari logora, radnici Hitne pomoći u Užicu), a s druge strane ne prihvata svedočenja bivših logoraša koji su svedočili o torturi i nečovečnom postupanju prema zarobljenim Bošnjacima. U presudi po tužbi dvojice logoraša, Nusreta Kulovca i Sakiba Rizvića, Prvi osnovni sud obrazlaže da mu njihovi navodi o fizičkom zlostavljanju i torturi nisu delovali uverljivo, budući da su ih obilazili radnici ne samo domaćeg već i međunarodnog Crvenog krsta, pa bi stoga oni, „da su zaista bili izloženi zlostavljanju, po mišljenju suda to prijavili jer su za to imali mogućnosti i o tome bi postojao i neki pisani tragˮ.

FHP skreće pažnju na neujednačenu i suprotstavljenu praksu sudova u Srbiji u ovim i sličnim predmetima u kojima žrtve zločina pripadnika srpske vojske i policije tokom 1990-ih godina potražuju reparacije. Donošenje dijametralno suprotnih odluka u istim činjeničnim i pravnim situacijama dovodi do pravne nesigurnosti, što samo po sebi, ukoliko ne bude ispravljeno pred sudom više instance, može predstavljati povredu prava na pravično suđenje, garantovanog i članom 32. Ustava Srbije i članom 6. Evropske konvencije o ljudskim pravima. Prema praksi Evropskog suda za ljudska prava, iako su različite sudske odluke u istim ili sličnim situacijama neizbežna pojava u svim zemljama koje, poput Srbije, imaju razgranatu mrežu sudova različite hijerarhije, kada u okviru jednog istog suda postoji neistovetno presuđivanje po zahtevima većeg broja lica u istoj pravnoj situaciji, a ono ne bude rešeno na institucionalnom nivou, to stvara pravnu neizvesnost koja smanjuje poverenje javnosti u pravosuđe, a takvo poverenje predstavlja jedan od suštinskih činilaca u svakoj državi zasnovanoj na vladavini prava (videti npr. slučaj Vinčić i drugi protiv Srbije, presuda od 1. decembra 2009. godine).