Politika sećanja na Operaciju Oluja i devedesete u Srbiji

Državne komemoracije događaja iz ratova devedesetih godina na području bivše Jugoslavije počele su u Srbiji tek nakon dolaska na vlast Srpske napredne stranke, posebno od 2014. godine kada je Aleksandar Vučić postao premijer. Promena političke konstelacije podrazumevala je i menjanje fokusa državne politike sećanja sa antikomunizma na etnifikaciju prošlosti, dve najdominantnije prizme interpretacije prošlosti u službenoj politici sećanja Srbije od početka devedesetih godina.

Naime, prvom decenijom nakon pada Slobodana Miloševića dominirao je istorijski revizionizam motivisan antikomuniznom koji se pre svega fokusirao na Drugi svetski rat i socijalističku Jugoslaviju, utapajući devedesete godine u narativ o Miloševićevoj „krnjoj“ Jugoslaviji kao kontinuitetu sa socijalističkom. Sa uspostavljanjem hegemonije Srpske napredne stranke i njenih koalicionih partnera, ratovi devedesetih postaju sve prisutniji u komemorativnom kontekstu. Drugi istorijski događaji poput Drugog svetskog rata se etnifikuju – posrbljavaju. Ponovno uspostavljenja i militarizovana obeležavanja oslobođenja od fašizma od strane partizanskog pokreta, oslobođenje slave kao pobedu srpske vojske i još jedan dokaz da je srpski narod kroz istoriju uvek stajao na pravoj strani. Ovaj princip bivanja na pravoj strani i militarizacije komemorativnih praksi državne vlasti primenjuju i na ratove devedesetih godina. Pritom se niko od predstavnika vlasti nije jasno ogradio od pozitivne reinterpretacije poraženih snaga Drugog svetskog rata koja je dominirala prethodnom decenijom i koju su mnogi sadašnji predstavnici vlasti podržavali. To uključuje i Tomislava Nikolića, jednog od četničkih vojvoda proglašenih tokom ratova devedesetih čiji je savetnik Oliver Antić kao advokat doprineo pozitivnom ishodu sudske rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića i zalagao se za inkluziju četnika u vojnoj paradi povodom Dana oslobođenja Beograda.

Pojava oružanih sukoba iz devedesetih godina u hegemonim okvirima politike sećanja političkim elitama služi i kao važan izvor legitimiteta, koristeći ratove da bi povukli jasnu crtu između sebe i svojih političkih prethodnika. Predstavnici vladajućih stranaka, pre svega Srpske napredne stranke i Socijalističke partije Srbije, zapravo zastupaju identične stavove o ratovima još otkako su ti ratovi počeli, s tim što su ti narativi sada upakovani u populistički okvir a njihovi zagovarači su na najvišim pozicijama moći. U srži narativa stoji konačno vraćanje ponosa srpskom narodu nakon dugog vremena stida, ćutanja i okretanja glave od srpskih heroja i žrtava.

Hegemoni diskursi o ratovima devedesetih i ulozi srpskog naroda predstavljaju kombinaciju narativa o herojstvu i viktimizaciji. Slavljenje herojstva podrazumeva glorifikaciju vojske i njene uloge u ratovima i javnu podršku osuđenim ratnim zločincima iz redova vojske kroz javne događaje, saopštenja i izdavačku delatnost Ministarstva pravde Republike Srbije, ali i opštu militarizaciju praksi memorijalizacije i upotrebu godišnjica kao prilika za prikaz snage Vojske Srbije. Istovremeno se srpske žrtve najotvorenije i konstantno instrumentalizuju, kao što se može videti iz verovatno najprominentnijeg primera obeležavanja Operacije Oluja.

Državna obeležavanja Operacije Oluja velikih razmera počela su 2015. godine, uspostavljanjem Dana sećanja na sve stradale i prognane Srbe 5. avgusta kao dana žalosti.[i] Zvanični video koji je Radio televizija Srbije emitovala ovim povodom dramatičnim glasom poziva građane Srbije da 5. avgusta u podne prekinu posao, zaustave svoja vozila i uz zvuke sirena i crkvenih zvona odaju poštu prognanim i stradalim Srbima, završavajući sa izjavom koja je postala slogan komemoracija: „Oluja je pogrom“.[ii]

Iste godine održana je i prva putujuća komemoracija u organizaciji Republike Srbije i Republike Srpske, počevši simboličnim susretom Aleksandra Vučića i Milorada Dodika na sredini mosta na Rači. Naredne komemoracije putovale su u naselje Busije kod Zemuna, u Veternik kod Novog Sada, Bačku Palanku i kod manastira Krušedol, a za narednu godinu najavljuju najveći skup do sada koji će se održati na Trgu republike u Beogradu. Svakoj komemoraciji prisustvuju desetine hiljada ljudi, mahom Krajišnika, a pored govora Vučića i Dodika i parastosa za žrtve koji služi patrijarh Irinej, neizostavno je i svedočenje takozvane „devojke iz kolone“ o svom putu ka Srbiji 1995. godine. Kao ključni medijski akter državne politike sećanja, RTS prenosi kompletan program uživo na svojim televizijskim kanalima.

Uz obeležavanja NATO bombardovanja i bitke na Košarama, komemoracije Oluje odlično su ogledalo službene politike sećanja u Srbiji i odnosa države prema ratovima devedesetih. Centralni narativ svih komemorativnih aktivnosti je već pomenuto vraćanje ponosa naciji i tvrdnja da je došlo vreme kada Srbija konačno može da bude ponosna na svoju prošlost.

Žrtve su centralna tema komemoracija Oluje, obeležavanja koje se obraćaju žrtvama i koje su mesto gde žrtve govore, one žrtve koje je prethodna vlast ignorisala. Međutim, ovaj viktimizacijski narativ politički je instrumentalizovan i potpuno izvučen iz šireg konteksta. Prvo, porodice ubijenih i nestalih tokom Operacije Oluja nevidljive su za institucije Srbije, kao i Hrvatske, i nemaju pravo na status civilnih žrtava rata i nikakvu institucionalnu podršku, već samo služe populističkoj retorici vladajućih političkih elita. Viktimološki narativ zamagljuje dešavanja devedesetih godina i kontekst u kojem se Oluja desila, pa na obeležavanjima nema ni reči o režimu uspostavljenom od strane srpskih snaga širom Hrvatske koji je prethodio Operaciji Oluja, niti o prisilnoj mobilizaciji stotina izbeglica nakon njihovog dolaska u Srbiju. Naposletku, kada predstavnici vlasti u Srbiji govore o konačnoj dobrodošlici upućenoj Krajišnicima, ne spominju da nije u pitanju samo prethodna vlast koja ih nije smatrala dobrodošlima, već da su i neki koji su danas na vlasti i tada bili na visokim pozicijama i izbeglice nikako nisu dočekali sa dobrodošlicom. Sve ovo se sužava na narativ da su u pitanju ljudi koji su stradali samo zato što su Srbi dok Srbija nikada ništa nije osvajala ni otimala nikome drugom. U svojim govorima, Aleksandar Vučić pruža dugoočekivanu dobrodošlicu Srbina Krajišnicima, zahvaljujući im se što čine Srbiju boljom i sa izvinjenjem što su sve prethodne vlasti od njih okretale glavu. Emocije igraju ključnu ulogu i zamenjuju činjenice, pa tako Oluja postaje najveće etničko čišćenje i najveća etnička promena stanovništva od Drugog svetskog rata u Evropi.

Insistiranje na kontinuitetu između Nezavisne Države Hrvatske i Hrvatske devedesetih godina vrlo je važna odlika interpretacije Operacije Oluja, odnoseći se na kontinuitet hrvatskog naroda kao počinilaca kao i srpskog kao žrtava i „najstradalnijeg naroda dvadesetog veka“. NDH i Oluja interpretiraju se kao jedan istorijski proces dug sedamdesetpet godina – proces nestanka Srba u Hrvatskoj. Jasenovac je stalno mesto govora predstavnika Srbije, Republike Srpske ili Srpske pravoslavne crkve. Posebno je zanimljiva komparacija stradanja srpskog naroda u Hrvatskoj devedesetih godina sa holokaustom. Tako je Aleksandar Vučić u svom govoru 2018. godine uporedio Srbe iz Krajine sa Anom Frank, jer su nacisti na isti datum, 4. avgusta 1944. godine, provalili u skrovište njene porodice a i zbog iste namere počinilaca i nevinosti žrtava. Kako je dalje rekao, u oba slučaja traženo je i primenjeno konačno rešenje.[iii]

Sve ove diskurse o Operaciji Oluja, ali i uopšteno o oružanim sukobima devedesetih godina, uokviruje interpretacija Srbije kao zemlje koja pruža ruku pomirenja, interpretacija koja nije samo izvučena iz nekog konteksta već potpuno nije istinita. Predstavljajući Srbiju kao najposvećeniju pomirenju među zemljama u regionu, državni zvaničnici na komemoracijama tvrde kako je Srbija priznala svoje zločine, osudila sve one koji su ih počinili u njeno ime i ne slavi ih, nego ih se stidi, dok poštuje tuđe žrtve i samo traži poštovanje za svoje.

Na kraju, bitno je naglasiti da među predstavnicima najviših državnih institucija u Srbiji postoji jasna svest o menjanju politike i kulture sećanja na ratove devedesetih kao i o tome koje je značenje i značaj tih pojmova za sadašnjost i budućnost. Posebno Aleksandar Vučić i Aleksandar Vulin koriste izraze politika ili kultura sećanja u svojim javnim istupima, što uglavnom nije slučaj – nije uobičajeno da akteri politike sećanja bukvalno govore „mi pravimo politiku sećanja“. Uz to se obeležavanja godišnjica događaja iz ratova devedesetih podižu na viši nivo, uz RTS kao ključnog partnera, pa se pored komemoracija koje se prenose uživo na javnom servisu snimaju visokobudžetni dokumentarci o događajima, iz državnog budžeta se finansiraju publikacije o sećanjima učesnika i uvode se javni časovi u školama.[iv]

Jasno je da obeležavanja ratova devedesetih godina u sadašnjoj Srbiji ne predstavljaju posvećenost pomirenju niti neko pasivno sećanje i odavanje časti svojim žrtvama, već se ona baziraju na agresivnom narativu o snazi Srbije utkanom u kompetitivni autoritarizam SNS režima.[v] Kada se ta snaga ne prikazuje kroz vojne parade, vežbe i svečane akademije posvećene slavljenju Vojske Srbije, ona se naglašava na komemoracijama žrtava kao „politika mira ali i politika zaštite“ koja nikome ne preti ali neće ni dozvoliti da se Oluja ponovo desi niti da neko nipodaštava srpske žrtve. Predstavljajući sebe kao jedinu zaštitu srpskim žrtvama i branu od neprijateljski nastrojenih susednih država, državni zvaničnici na komemoracijama obećavaju da neće dozvoliti nikome da ponižava Srbiju i njene žrtve i da neće dozvoliti nijedno stradanje naroda „na srpskom etničkom prostoru“.[vi]

Tekst je napisan na osnovu autorkinog izlaganja na 12. Medjunarodnom forumu za tranzicionu pravdu u postjugoslovenskim zemljama Koalicije za REKOM održanog 16.12.2019. u Zagrebu

[i] Pre toga, Udruženje Suza organizovalo je parastos u Crkvi Svetog Marka koji su služili najviši predstavnici Srpske pravoslavne crkve i kojem su prisustvovali Boris Tadić, Vojislav Koštunica i Srpska radikalna stranka. Parastos nakog kojeg sledi protestna šetnja se održava i danas.

[ii] Video dostupan na: https://www.youtube.com/watch?v=HzybzXhTp3c

[iii] Ceo govor Aleksandra Vučića sa obeležavanja u Bačkoj Palanci dostupan je na: https://www.youtube.com/watch?v=s0qDBq3sKbU

[iv] Drugi istorijski događaj koji se obeležio u ovim razmerama je stogodišnjica Prvog svetskog rata.

[v] Bieber, Florian. The Rise of Authoritarianism in the Western Balkans. London: Palgrave Macmillan, 2020.

[vi] Ceo govor Aleksandra Vučića sa obeležavanja u Veterniku dostupan je na: https://www.youtube.com/watch?v=WHcfrngHJ8w

Preuzeto sa portala Remarker